„Irlandczycy mówią po irlandzku”. Czy to zdanie jest prawdziwe? Nie do końca, bo zaledwie jedna trzecia Irlandczyków deklaruje, że zna ten język przynajmniej w stopniu podstawowym. Czy mają zatem prawo, aby obawiać się, że irlandzki całkowicie zniknie z ich życia? A może nie byłoby to nic złego i taka jest naturalna kolej rzeczy?
Historia języka irlandzkiego
Najstarsze znane nam ślady języka irlandzkiego pochodzą sprzed ponad 2000 lat. Co ciekawe, miały one bardzo oryginalną formę, której na pierwszy rzut oka nie zinterpretowalibyśmy jako język. Były to pionowe linie, na których zaznaczano poziome kreski, proste lub ukośne. To właśnie ten kąt w połączeniu z liczbą poziomych kresek oraz ich umiejscowieniem w stosunku do linii pionowej (po lewej, prawej lub na środku) decydowały o tym, jaka była to litera. Nazywamy to pismem ogamicznym.
Od VII w. n.e. można mówić o języku staroirlandzkim, który przetrwał mniej więcej do X wieku. Był to okres naznaczony bujnym rozkwitem literatury tworzonej właśnie w tym języku. Na przełomie pierwszego i drugiego tysiąclecia język staroirlandzki został wyparty przez średnioirlandzki, który był już wówczas rozpowszechniony wśród niższych klas społecznych. Od XIII do XVII wieku posługiwano się właśnie tą odmianą.
W XVII wieku Irlandia straciła swoją niepodległość na rzecz Anglii. Od tamtej pory język irlandzki zaczął szybko tracić na znaczeniu. Anglicy wprowadzili na Zielonej Wyspie swoją administrację i system szkolnictwa, który nie dawał młodym Irlandczykom możliwości nauki ich prawdziwego języka ojczystego. Kolejnym gwoździem do trumny była masowa emigracja w latach 1849-49 spowodowana tzw. wielkim głodem. Doszło wówczas do masowych strat w uprawach ziemniaków spowodowanych przez zarazę. Ok. 20 procent Irlandczyków zdecydowało się wyjechać za Ocean w poszukiwaniu lepszego życia.
Tak przedstawiała się irlandzkojęzyczna populacja w 1871 roku.
Przypuszcza się, że jeszcze w 1600 roku irlandzki był najczęściej używanym językiem, nie licząc miast opanowanych przez Anglików na wschodnim wybrzeżu. Dzięki spisowi powszechnemu z 1851 roku wiemy, że w tamtym okresie tylko jedna czwarta społeczeństwa mówiła po irlandzku – byli to głównie najbiedniejsi.
W 1983 roku z inicjatywy irlandzkiego polityka Douglasa Hyde’a powstała Liga Gaelicka – organizacja mająca na celu ochronę języka irlandzkiego. Kiedy w 1922 roku Irlandia ogłosiła niepodległość, walka o zachowanie irlandzkiego jeszcze bardziej się wzmogła.
Irlandzki – gramatyka i słownictwo
Język irlandzki jest językiem typu VSO, co oznacza, że typowa kolejność części zdania to orzeczenie-podmiot-dopełnienie. Rzeczowniki mogą występować w trzech liczbach: pojedynczej i mnogiej, ale także podwójnej, kiedy coś występuje dokładnie w liczbie dwa („dhá/dá”). Rodzaje są dwa: męski i żeński, a przypadki cztery. Jeśli zaś chodzi o czasowniki, to w irlandzkim występują 3 czasy gramatyczne (przeszły, teraźniejszy, przyszły) w 4 trybach: oznajmującym, łączącym, przypuszczającym i rozkazującym. Liczebniki można podzielić na trzy grupy: te, które służą do liczenia ludzi oraz pozostałe. Jest jeszcze oddzielna „ogólna” grupa liczebników używanych np. w matematyce, numerach telefonów, numerach linii autobusowych, budynków itd.
Morfologia irlandzkich słów może wprawić nas w zdziwienie, kiedy dowiemy się, że np. w zależności od liczby lub rodzaju gramatycznego zmienia się nie koniec wyrazu (jak w większości popularnych języków), a początek! Przykład?
a cosa (jej nogi) / a chosa (jego nogi) / a gcosa (ich nogi)
Odsetek Irlandczyków, którzy mówią po irlandzku na co dzień (poza publicznym systemem oświaty).
Czy Irlandczycy mówią po irlandzku?
Współcześnie obszary, na których zachowała się tradycyjna kultura, a język irlandzki jest używany na co dzień nazywane są gaeltacht. Zgodnie z ustawą z 2003 roku, o której przeczytasz poniżej tylko irlandzkie nazwy miejscowości są uznawane za oficjalne. Gaeltacht występują w większości na zachodnim wybrzeżu wyspy. Nie ma w tym przypadku – to właśnie tam, ze względu na oddalenie geograficzne, najmniejszy wpływ na kulturę Irlandii mieli Brytyjczycy. Wiele współczesnych nazw miast pochodzi z irlandzkiego, np.:
- Belfast – Béal Feirste – Zatoka piaszczystych brzegów,
- Cork – Corcaigh – Bagno,
- Ennis – Inis – Wyspa.
Język irlandzki jest widoczny w przestrzeni publicznej. Wszystkie najważniejsze dokumenty państwowe spisuje się w tym języku. Irlandczycy mogą korzystać z sieci społecznościowych po irlandzku. Mogą słuchać irlandzkojęzycznego radia i oglądać irlandzkojęzyczną telewizję. Są też szkoły, w których naucza się wyłącznie po irlandzku. Jednak mimo powszechnej dostępności tego języka, coraz mniej osób decyduje się na porozumiewanie po irlandzku. Angielski jest po prostu dużo prostszym i bardziej praktycznym wyborem. Według statystyk więcej osób w Irlandii porozumiewa się na co dzień po polsku (!), niż po irlandzku. Zaliczenie testu ze znajomości języka irlandzkiego konieczne jest m.in. dla tych, którzy ubiegają się o pracę w policji, szkole czy przy egzaminach wstępnych na niektóre uczelnie wyższe (w Dublinie i Galway).
Próby ratowania języka irlandzkiego
Jedną z pierwszych inicjatyw mających na celu ochronę wymierającego języka irlandzkiego było stworzenie Ligi Gaelickiej, wspomnianej już wcześniej. Wspólnie kilkoma innymi podobnymi organizacjami Liga Gaelicka doprowadziła do powstania irlandzkojęzycznych mediów: w 1972 roku powstała stacja radiowa RnaG, a w 1996 roku kanał telewizyjny TG4. Tak wygląda przykładowy program informacyjny, który można obejrzeć na tym kanale:
Starania Irlandczyków znalazły swoje potwierdzenie nie tylko w mediach, ale również w polityce. W 2003 roku uchwalono Official Languages Act, czyli ustawę, która reguluje korzystanie z języka irlandzkiego w przestrzeni publicznej. Zakłada ona, że każdy obywatel Irlandii ma prawo porozumiewać się z instytucjami publicznymi po angielsku lub po irlandzku. W związku z tym wszystkie dokumenty prawne muszą być dostępne w obu językach, które mają mieć równy status. Ustawa przyczyniła się m. in. do tego, że zautomatyzowane komunikaty głosowe w transporcie publicznym można usłyszeć w obu językach.
W 2016 roku ukazał się artykuł mówiący o ponad 2 milionach ludzi z całego świata uczących się irlandzkiego za pomocą aplikacji mobilnej Duolingo (recenzję aplikacji znajdziesz tutaj). Około połowę z nich stanowią mieszkańcy Stanów Zjednoczonych, którzy z pewnością w znacznej części są potomkami irlandzkich imigrantów. Kurs powstał dzięki zaangażowaniu tłumaczy pracujących w ramach wolontariatu, którzy otrzymali oficjalne podziękowanie od samego Prezydenta Irlandii Michaela Higginsa.
Irlandzki – przykładowe słowa i wyrażenia:
Dzień dobry – Maidin mhaith
Do widzenia – Slán (dosłownie: „bezpieczny”; „pozostań bezpieczny”, „bezpiecznej podróży”)
Jak masz na imię? – Cad es ainm duit?
Nie rozumiem – Ní thuigim
Mówisz po irlandzku? – An bhfuil Gaeilge agat?
Dziękuję – Go raibh maith agat
Jak się masz? – Conas atá tú?
Miło cię poznać- Tá áthas orm bualadh leat
1 – aon
2 – dó
3 – trí
4 – ceathair
5 – cúig
Inne wpisy z tej serii:
#1 Na końcu języka: turecki
#2 Na końcu języka: węgierski
Więcej informacji o języku irlandzkim:
Wikipedia (EN)
Lingvopedia
„Ar fheabhas! President praises volunteer Duolingo translators”, The Irish Times
Why Don’t The Irish Speak Irish?
Blog dla osób, które uczą się irlandzkiego
_____________________
